کلیسای زوارتنوتس ارمنستان
کلیسای جامع زوارتنوتس که در زبان ارمنی به معنی نیروهای نگهبان یا فرشته‌های آسمانی است، نام یکی از آثار باستانی ارمنستان است که در نیمه سدهٔ ۷ میلادی در نزدیکی شهر واغارشاپات ساخته شده است و نیایشگاه جرج مقدس هم نامیده می‌شود.
در حال حاضر ویرانه هآی آن حکایت از شکوه و زیبایی آن دارد. بر روی ستونها و سنگهای عظیم دیوارهای معبد کنده کاری و نقوش منحصر به فرد ی حک شده که خود برای بازدید کننده بس جالب و دیدنی است.این بنا درقرن هفتم میلادی احداث گردیده .قسمت خارجی آن ۳۲ ضلعی است که در هر گوشه آن یک جفت نیم ستون جاسازی شده و در مسیر اجمیاتسین واقع است. این اثر در فهرست میراث فرهنگی جهان یونسکو قرار دارد.
بنا به اظهارات مورخین ارمنی و کتیبه‌های یونانی موجود، زوارتنوتس توسط “نِرسِس ایشخانتس سوم” – جاثلیق کل ارامنه – احداث شده است و زمان ساخت آن از سالهای جاثلیق بودن او یعنی ۶۴۱-۶۶۱ میلادی استنباط شده است. بنظر “موسس کاقانکاتواتسی”، زوارتنوتس در سال ۶۵۲ میلادی تقدیس شده است زوارتنوتس تا اواخر قرن دهم پابرجا بوده است. در اوایل قرن بیستم ویرانه های زوارتنوتس بطور کامل با لایه زخیمی از خاک پوشیده شده بود. طبق مطالب بدست آمده، تا قبل از زوارتنوتس ساختارهای باستانی از قرون چهارم و پنجم میلادی در آنجا وجود داشتند. کهن‌ترین آنها بنایی در اندازه‌های ۰٫۶۳ در ۲٫۷ متر شامل کتیبه‌ای با خط میخی از روسای دوم – پادشاه اورارتویی – در مورد فعالیتهای ساخت وساز، ایجاد باغات، احداث کانالهای آب و تقدیم قربانی به خدایان است که در موزه زوارتنوتس قرار دارد. تصور بر اینست که معبد خدای تیر در محوطه زوارتنوتس بوده است زوارتنوتس بنایی گنبدی و متمرکز است که از بیرون سه‌ضلعی بوده و مجموعه‌ای هماهنگ از حجم‌های سه استوانه می‌باشد که قطر آنها تدریجا کاهش می‌یابد. ساعت دایره‌ای شکل خورشیدی در قسمت جنوبی کار گذاشته شده بود. زوارتنوتس سبکی جدید در معماری ارمنی است. در قرون آتی، معماری ارمنی به میزان زیادی تحت تاثیر زوارتنوتس قرار داشته است. می‌توان گفت که زوارتنوتس جمع‌بندی منحصربفردی از هنر ساخت و ساز ارمنی، مجسمه‌سازی و هنر تزئینی بوده و ثمره توسعه کلی تمدن ارمنستان می‌باشد.
در سال ۱۹۳۷ در فاصله نه چندان دوری از ویرانه‌های زوارتنوتس موزه کوچکی احداث شده است و در آنجا مطالب بدست آمده طی حفاری‌ها به نمایش گذاشته می‌شوند.
